Shkruan: Besim Xani/ Nga pasioni që kam për artin i kam lexuar të gjitha fjalimet e nobelistëve të letërsisë, por kur e lexova fjalimin e Kadaresë gjatë marrjes së çmimit “Princi i Asturias” në Spanjë u mahnita, nuk kam lexuar kurrë fjalim më të fuqishëm! Nuk ka kush që mundet të më bind që mund të flas dikush për art më fuqishëm se sa fjalimi i Ismail Kadaresë, jo vetëm që nobelistë nuk e tejkalojnë, por as afër nuk mund ti afrohen atij fjalimi.
Nuk e di se çfarë është art për shumë shkrimtar, por fenomeni Kadare na tregon se arti nuk është aspak festiv, është i zymtë, i trishtueshëm ushqehet nga vdekja dhe nën produktet e saj, nata, gjumi, ëndrra, brerja e ndërgjegjës, ky është ligji i artit që ju bind dhe kurrë se tradhtoj Kadare, madje vajza e tij thotë: “Babi edhe jetën e ka bërë sipas ligjeve të artit” që nga lindja e letërsisë thotë Kadare “ajo ra në konflikt me vdekjen dhe vetëm letersia pati kurajo ta qortoj atë.
” Kjo na e kujton edhe Orfeun ku thotë: “Vetëm arti i madh bën kompromis me gjëra të pamundura”, gjenitë takohen me ide, një poet grek për poemat Homerike thotë se “nuk janë asgjë tjetër veq një lloj keqardhje për krimet e bëra ndaj Trojanve.” Kadare na jep modelin e artistit ai na jep një modele të artistit thotë “ai duhet të jetë krejtësisht neutral” dhe e përmend Homerin e madh është poeti më neutral i njerëzimit dhe shton arti nuk guxon ti shpjegoj gjërat, thotë ai ta kujtojmë romanin “I Huaji” i Kamys i mbushur me vdekje ashtu qysh dëshiron Kadare. Kritika thotë nuk “shpjegohet” ky roman vetëm “interpretohet,” se sa i kursyer është në vlerësime thotë që nga lindja e letërsisë këtu e 4000 vite, njerëzimi nuk ka nxjerrur më shumë se 20 deri 25 gjeni nuk ka më shumë, sot bota po kërcënohet me luftra, me vetmi, që është tmerri më i madh për njeriun.
Kadare në vitin 1963 e botoi romanin profetik ndër më të mëdhenjit e letërsisë botërore “Gjeneralin e Ushtrisë së Vdekur” ku kritika e quan është roman kundër vdekjes, kundër vetëmisë, çfarë ka më madhështore dhe më universale dhe humane se sa të jesh kundër vdekjes, ky roman është Illiada e shekullit 20, i paarritshëm, duhet të jemi mirënjohës se një komb të vogël fal gjenialitetin e tij, letërsinë tonë e bëri të përbotshme.
Për mendimin tim vetëm me Kafkën mund të krahasohet, Kafka është edhe shkrimtari më i dashur i Kadaresë edhe me Eskilin e greqise antike po ashtu shum i adhuruar nga Kadare me asnjë nobelist tjeter. Faleminderit Shqipëri që botës ja fale një gjeni dhe një kryeveper krahas shumë veprave te tjera “Gjeneralin e Ushtrisë së Vdekur” që e bëri gjeneral të prozës në letërsinë botërore, e bëri Homer të shekullit 20.
