“The Guardian” i ka kushtuar një artikull ish-kryeministri, Fatos Nano, teksa vetëm pak javë kanë kaluar nga ndarja nga jeta e tij.
Analisti i njohur Gabriel Partos e nis shkrimin e tij duke e përmendur Nanon si një nga dy figurat më të rëndësishme politike në një kohë trazirash, teksa Berishën e konsideron armikun e tij të betuar.
“Qoftë në qeveri apo në burg, Fatos Nano ishte një nga dy figurat, së bashku me rivalin e tij të betuar, Sali Berishën, që dominuanctë Shqipërisë në 15 vitet e trazuara që filluan me shpërbërjen e sundimit të partisë komuniste në vitin 1990. Ishte karakteristikë e trazirave politike të kësaj periudhe që, megjithëse u emërua kryeministër në katër raste të ndryshme, Nano shërbeu vetëm për një total prej katër vjetësh në atë post”, kështu e nis artikullin e tij në “The Guardian”.
Ndër të tjera ai përmbledh të gjithë jetën politike, të njeriut i cili sipas tij solli në Shqipëri stabilitet ekonomik dhe jetë politike të qetë.
“Nano, i cili vdiq nga sëmundja pulmonare obstruktive kronike në moshën 73 vjeç, ia detyronte ndikimin e tij politik pozicionit të tij të pakontestueshëm si udhëheqës i Partisë Socialiste të Shqipërisë (SPA) deri në vitin 2005.
Si kryeministër në vitin 1991, Nano luajti një rol të rëndësishëm në drejtimin – kur kjo ishte e mundur – të tranzicionit kaotik, por kryesisht paqësor, të Shqipërisë nga një regjim stalinist i linjës së ashpër me një ekonomi të komanduar të shembur në një shoqëri pluraliste dhe një ekonomi tregu të re.
Përfituesi fillestar politik i këtij transformimi ishte opozita, e udhëhequr nga Partia Demokratike e Shqipërisë (PDSH) e Berishës, e cila korri një fitore dërrmuese në zgjedhjet e para vërtet të lira në mars të vitit 1992.
Berisha u zgjodh president nga parlamenti i ri. Nano, i cili në vitin 1991 kishte filluar tashmë ta shndërronte Partinë e Punës së Shqipërisë (PPSH) të epokës komuniste në PSSH socialdemokrate, shpejt e gjeti veten në burg, pas dënimit të tij me akuza për korrupsion.
Mundësia e dytë e Nanos për të ndryshuar rrjedhën e politikës shqiptare për mirë erdhi në mars të vitit 1997, kur rënia mbarëkombëtare e skemave mashtruese piramidale të investimeve çoi në një kryengritje kundër sundimit gjithnjë e më autoritar të Berishës. Këtë herë trazirat u bënë shumë më të dhunshme sesa në vitet 1991-92, ndërsa grupet rebele dhe bandat kriminale sekuestruan qindra mijëra armë nga depot e ushtrisë.
Në zgjedhjet e parakohshme të qershorit 1997, socialistët u shkaktuan një disfatë dërrmuese demokratëve, duke çuar në dorëheqjen e Berishës. Nano u rikthye si kryeministër dhe e zhvendosi ekuilibrin e pushtetit nga sundimi de facto presidencial i Berishës në një sistem qeverisjeje parlamentar.
Gjatë tetë viteve të sundimit të PSSH-së që filluan në vitin 1997, ekonomia u stabilizua gradualisht, jeta politike u qetësua dhe konfliktet sociale u zbutën. Megjithatë, elektorati u zhgënjye gjithnjë e më shumë nga sundimi egoist, arroganca dhe korrupsioni i pakontrolluar i qeverive të PSSH-së. Kjo rezultoi në fitoren e papritur të demokratëve në zgjedhjet e korrikut 2005, duke i bërë të mundur Berishës rikthimin në pushtet nga harresa politike.
Kontributi i fundit i madh i Nanos ishte mundësimi i transferimit të qetë të pushtetit te PDSH-ja dhe dorëheqja nga udhëheqja e PSSH-së. Pasardhësi i tij, Edi Rama – kryeministri aktual – do ta ndërtonte PSSH-në në një makinë të fuqishme fituese të zgjedhjeve.
Fatos Nano, kryeministri i Shqipërisë, i dyti nga e majta, dhe Pandeli Majko, ministër i mbrojtjes, duke shqyrtuar një roje nderi me komando shqiptarë që shkonin në Irak në vitin 2003.
Nano lindi në Tiranë, kryeqytetin e Shqipërisë. Babai i tij, Thanos, më vonë do të shërbente si drejtues i transmetuesit shtetëror, Radio Televizionit Shqiptar; nëna e tij, Maria (mbiemri i vajzërisë Shuteriqi) ishte një zyrtare qeveritare. Fatosi u arsimua në shkollën e mesme elitare Sami Frashëri dhe u diplomua në ekonomi politike nga Universiteti i Tiranës në vitin 1974.
Pasi punoi si ekonomist në fabrikën e çelikut të Elbasanit, Nano u bashkua me Institutin e Studimeve Marksiste-Leniniste, grupin ideologjik të PLA-së. Ai u bë i mbrojtur nga drejtoresha, Nexhmije Hoxha , e veja e diktatorit komunist, Enver Hoxha, i cili kishte sunduar Shqipërinë nga viti 1944 deri në vdekjen e tij në vitin 1985. Politikat gjithnjë e më izoluese të Hoxhës kishin çuar në varfërimin e Shqipërisë në vitet 1980. Vështirësitë ekonomike dhe suksesi i lëvizjeve pro-demokracisë në vende të tjera të Evropës qendrore dhe lindore shkaktuan protesta studentore në Shqipëri në fund të vitit 1990.
Nano u nxor nga errësira për t’u emëruar sekretar i përgjithshëm i qeverisë në dhjetor 1990. Më pas, ngritja e tij ishte meteorike: zëvendëskryeministër deri në janar 1991; dhe, pas rrëzimit të statujës gjigante të Hoxhës në qendër të Tiranës më 20 shkurt, ai u emërua kryeministër nga pasardhësi i Hoxhës, Presidenti Ramiz Alia .
Nano ishte vetëm 38 vjeç në kohën e emërimit të tij. Ngritja në detyrë e tij kishte për qëllim të projektonte imazhin e një ndryshimi brezash dhe transformimi politik nga regjimi. Taktikat funksionuan dhe ai u emërua kryeministër për herë të dytë pasi PLA fitoi me një dërrmim të thellë në zgjedhjet e para shumëpartiake të atij marsi.
Megjithatë, PPSH-ja kishte gëzuar një avantazh të madh në aspektin e burimeve dhe publicitetit ndaj opozitës së re. Zgjedhjet e padrejta shkaktuan protesta në rrugë dhe një grevë të përgjithshme, të cilat çuan në dorëheqjen e Nanos në qershor. Brenda pak ditësh, kongresi i PPSH-së votoi për ta riemërtuar partinë si PSSH dhe zgjodhi Nanon si kryetar të saj.
Pas fitores së PDSH-së në zgjedhjet e vitit 1992, Nano u arrestua në vitin 1993 dhe në vitin 1994 u dënua me 12 vjet burg për përvetësim të fondeve shtetërore ndërsa ishte kryeministër. Ai i mohoi të gjitha akuzat dhe u bë martir i socialistëve. Ai vazhdoi të drejtonte PSSH-në nga burgu: gruaja e tij e atëhershme, Rexhina, vepronte si një ndërmjetës midis tij dhe tre zëvendësve të tij.
Gjatë kryengritjes kundër sundimit të Berishës në vitin 1997, Nano u lirua dhe më pas i udhëhoqi socialistët drejt fitores së tyre zgjedhore. Ndryshe nga Berisha, ai nuk ishte hakmarrës dhe nuk pati asnjë përpjekje për të përdorur gjykatat për të ndëshkuar udhëheqësit e demokratëve.
Emërimi i tij i tretë si kryeministër u ndërpre pas një viti nga trazirat antiqeveritare pas vrasjes së Azem Hajdarit, një politikan i PDSH-së, në vitin 1998. Demokratët fajësuan qeverinë, por një gjyq i mëvonshëm tregoi se vrasja e Hajdarit kishte më shumë të bënte me rivalitetin midis bandave të përfshira në kontrabandën e armëve.
Nano u arratis për pak kohë nga Tirana dhe, për të ulur tensionet, ia dorëzoi kryeministrinë fillimisht njërit prej të rive të tij, Pandeli Majkos , dhe më pas një tjetri, Ilir Metës, duke mbajtur kontrollin e përgjithshëm të qeverisë. Megjithatë, ndërsa Meta filloi të afirmohej, Nano u rikthye në postin e kryeministrit në korrik 2002 për të shërbyer mandatin e tij të fundit në atë post.
Lidhja me pushtetin kishte më pak rëndësi për Nanon sesa shijimi i përfitimeve materiale që vinte me të qenit në qeveri dhe patronazhi që ofronte. Ai kishte një stil të relaksuar: gazetarët (përfshirë edhe mua) herë pas here shijonin një bisedë miqësore dhe u ofroheshin nga një ose dy gota uiski malti.
Stili i rehatshëm i jetesës së Nanos, vetëkënaqësia e qeverisë dhe përçarja me Metën, i cili kishte krijuar një parti rivale socialiste, çuan në humbjen e PSSH-së në zgjedhjet e vitit 2005.
Dorëheqja e Nanos nga udhëheqja e partisë i dha fund karrierës së tij politike. Një përpjekje për t’u zgjedhur kryetar shteti nga parlamenti në vitin 2007 dështoi përballë kundërshtimit jo vetëm nga demokratët e Berishës, por edhe nga shumë ligjvënës të PSSH-së së Ramës, të cilët kishin frikë se Nano mund të dilte si një rival i mundshëm i udhëheqësit të tyre të ri.
Pas kësaj, Nano dhe gruaja e tij e dytë, Xhoana, me të cilën ishte martuar në vitin 2002, bënë një jetë të qetë, duke e ndarë kohën midis shtëpive në Vjenë dhe në Tiranë.
Ai la pas Xhoanën dhe dy fëmijë, Sokolin dhe Edlirën, nga martesa e tij e parë, e cila përfundoi me divorc, dhe një djalë të adoptuar, Klajdin. Fatos Thanos Nano, politikan, i lindur më 16 shtator 1952; vdiq më 31 tetor 2025“, shkruan “The Guardian“.
